Park prirode je područje dobro očuvanih prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i živopisnim pejsažima, namenjeno očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno – rekreativnih potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa tradicionalnim načinom života i načelima održivog razvoja (član 34 Zakona o zaštiti prirode „Sl. gl. RS“, broj 36/09, 88/10, 91/10 – ispravka 14/16 i 95/18 – dr. zakon).
Parkom prirode upravlja JP „Srbijašume“ preko RJ „Park prirode Stara planina“, odnosno šumskih gazdinstava „Timočke šume“ – Boljevac i „Pirot“ – Pirot.
Park prirode „Stara planina” čine delovi teritorije grada Zaječara i opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad, a ukupne površine 114.332 ha, od čega je 61.395 ha u državnoj svojini i 52.937 ha u privatnoj i drugim oblicima svojine.
Stara planina proglašena je za Park prirode (1997. godine) kao područje izuzetno vredno sa stanovišta raznovrsnosti biljnog i životinjskog sveta i njihovih zajednica, te geomorfoloških, geoloških, hidroloških i hidrogeoloških osobenosti i pojava, u kojem je prisutan tradicionalni oblik života i kulturnih dobara.
Park prirode „Stara planina” je stavljen se pod zaštitu da bi se, u interesu nauke, obrazovanja i unapređenja kulture i održivog privrednog i demografskog razvoja, očuvali: izuzetna raznovrsnost divljeg biljnog i životinjskog sveta, koju čini 1.200 vrsta i podvrsta viših biljaka, među kojima je 115 endemičnih vrsta, 40 vrsta koje predstavljaju prirodne retkosti Srbije, 50 vrsta koje se nalaze na spisku ugrožene evropske flore (među kojima su neke koje su svrstane u kategoriju kritično ugroženih, kao što su mužica, prečica, bor krivulj, rosulja i druge), 52 šumske, žbunaste i zeljaste biljne zajednice, 150 vrsta gnezdarica među 200 vrsta ptica koje uglavnom prestavljaju prirodne retkosti Srbije (među kojima su i posebno značajne retke i ugrožene vrste, kao što su riđi mišar, suri orao, stepski soko, sivi soko, veliki tetreb, prdavac, planinski žalar, ušata ševa, žutokljuna galica, mala muharica, drozd kamenjar i druge), 30 vrsta sisara (među kojima je 20 vrsta koje predstavljaju prirodne retkosti ili su ugrožene vrste, kao što su snežna i riđa voluharica, tekunica, ris, medved, slepo kuče, veliki sivi puh, puh lešnikar i druge), 6 vrsta vodozemaca, 12 vrsta gmizavaca (među kojima je i retka vrsta živorodnog guštera), 26 vrsta riba, veliki broj mahovina, lišajeva, gljiva i insekata, čiji broj nije konačno utvrđen, autohtone rase i sorte domaćih životinja i biljnih kultura; mesta koja izražavaju izuzetnu geološku raznovrsnost područja, kao što su određeni oblici reljefa, posebne pojave površinskih i podzemnih voda i formacije stena koje su strukturno, paleontološki, stratigrafski i mineraloški značajne; lepota i raznolikost predela; kulturne vrednosti koje su predstavljene srednjovekovnim manastirima i drugim nepokretnim kulturnim dobrima.
Geološka građa Stare planine ukazuje na to da su se dejstvom endogenih i egzogenih sila zbivali različiti morfološki procesi, prvenstveno fluvijalne i kraške erozije koji su doveli do formiranja genetski raznovrsnih reljefnih obeležja. Kao objekti geomorfoloških nasleđa izdvajaju se: Dolina potoka Bigar, lokalitet Babin zub gde se nalazi najveća grupa zubova i ostenjaka u krupnozrnim kvarsevitim peščarima, uklješteni meandri Temštice u klisuri dubokoj 160-260 m sa brojnim skulpturama ostenjaka u crvenim peščarima i klisura Vladikine ploče, reke Visočice, između Rsovaca i Pakleštice, sa istoimenim pećinskim sistemom.
Spomeničko nasleđe Stare planine, kao odraz duhovnosti i tragova življenja stanovništva, ogleda se u prisustvu tragova praistorijskih, antičkih i rimskih ostataka; kasnosrednjevekovnim manastirskim celinama (sa arhitekturom, slikarstvom i neposrednim okruženjem jedinstvenim za šire područje); mnogobrojnosti pojedinačnih sakralnih objekata (podignutih većinom krajem XIX i početkom XX veka, na temeljima starijih svetilišta); mnogobrojnim etnoobjektima: kuće, plevnje, ambari i dr sa karakterističnim arhitektonskim sklopom za ovo područje, koji datiraju s kraja XIX i početka XX veka.
Upravljanje Parkom prirode „Golija“ vrši JP „Srbijašume“ preko Radne jedinice Park prirode „Golija“, odnosno preko šumskih gazdinstava ŠG „Golija“ – Ivanjica, ŠG „Šumarstvo“ – Raška i ŠG „Stolovi“ – Kraljevo.
Po lepoti i raznovrsnosti pejsaža, kao i očuvanosti izvornih, prirodnih i kulturnih vrednosti, jedna je od najprivlačnijih planina u Srbiji, zbog čega je stavljena pod zaštitu kao Park prirode „Golija“, površine 75.183 ha (2001. godine.)
Golija je najviša planina jugozapadne Srbije, pruža se u dužini od 32 km u obliku položenog latiničnog slova „s“. Najviši vrh je Jankov kamen (visine 1833 m). Jankov kamen (Pančić J., 1898), dobio je naziv po Sibanjin Janku, koji je, kada se vraćao sa Kosova Polja, na najuzvišenijem vrhu planine ostavio kamen obeležje.
Park prirode „Golija“ stavljen je pod zaštitu radi očuvanja: vrednosti šumskih ekosistema; raznovrsnosti predela i izvanredne lepote pejsaža; kulturnih dobara i njihove okoline (manastir Studenica i manastir Gradac); trajnosti i kvaliteta osnovnih prirodnih resursa (vode, zemljišta i biljnog pokrivača), biološke raznovrsnosti: retkih, endemičnih i reliktnih vrsta; geonasleđa, predstavljenog neobičnim i atraktivnim oblicima reljefa i brojnim vodenim objektima i pojavama u vidu izvora planinskih vodotoka i tresavskih jezera.
Goliju krasi prostranstvo šumskog pokrivača. Naročito su zastupljene bukove šume. Neki delovi ovih šuma imaju karakter prašume. Golija je sada naša najšumovitija planina, sa najvećim i najboljim šumskim kompleksima. Njene južne padine obrasle su prostranim livadama i pašnjacima. U smrčevim šumama očuvale su se tresave kao specifični i osetljivi ekosistemi.
Golija zajedno sa planinom Tarom predstavlja refugijum tercijalne flore u Srbiji i značajna je kao centar genetske, specijske i ekosistemske raznovrsnosti na Balkanu i u Evropi. Floristički biodiverzitet Golije gradi oko 900 taksona biljnog sveta, od toga 729 vrsta vaskularnih gljiva, 40 vrsta mahovine, 117 vrsta i varijeteta algi. Poseban značaj u flori imaju endemične i reliktne vrste, kao i vrste koje su postale ugrožene.
Među očuvanim prirodnim retkostima izdvaja se reliktna i endemična drvenasta vrsta planinskog javora (Acer heldreichii), koji je sinonim za floru Golije.
U Srbiji se najlepše i najočuvanije zajednice sa gustim populacijama planinskog javora nalaze na Goliji. Pored javora, poseban floristički značaj ima zelenika (Ilex aquiifolium), kao i endemične vrste: Alussum markgrafii, Alussum jancheni, Pancicia serbica, Viola elegantula iVerbascum adamovicin. Vrste Pančićeva bedrenica (Pancicia serbica) i Adamovićeva majčina dušica (Thumus adamovicin) imaju obeležje lokalnog endemita i vrste su od međunarodnog značaja za očuvanje biodiverziteta.
Značajni botanički lokaliteti su: Dajićko jezero, Košaninova jezera, Tresava na Belim vodama, Palež, Jankov kamen, Ljute livade, Vlaški most, Karalići, Izubra, Bojevo brdo, Devojačka voda, Odvraćenica, Biser voda-Vranji krš-Lisa-Borje.
Golija je planinski masiv velike biološke raznovrsnosti, tj. jedan od važnih evropskih centara ornitološke specijske i genetičke raznovrsnosti.
Na Goliji je do sada zabeleženo 45 vrsta ptica koje spadaju u grupu prirodnih retkosti i registrovano je oko 90 vrsta kandidata za Crvenu knjigu ptica Srbije.
Posebna kulturno-istorijska vrednost Golije je manastir Studenica, osnovan krajem XII veka, kao glavna zadužbina rodonačelnika dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje, da bi vremenom postao najznačajniji duhovni centar nove srpske srednjovekovne države i ima najveći uticaj na društveni i kulturni razvoj zemlje. Često je razaran i nanovo obnavljan. U XII i XIII veku u kompleksu manastira se nalazilo 13 crkava sa pratećim objektima, od kojih su do danas ostale očuvane dve: Bogorodična crkva i crkva Sv. Joakima i Ane. Manastir Studenica, nesporno, jedna je od najvrednijih građevina u stvaralaštvu srpskog naroda i jedno od najznačajnijih središta srednjovekovnih zbivanja, duže od 20 godina svojim vrednostima prelazi granice naše države i nalazi se na UNESCO Listi svetske vredne kulturne i prirodne baštine (od 1986. godine)..
Manastir Gradac, podignut 1268. godine, zadužbina je kraljice Jelene Anžujske, princeze francuskog porekla i žene kralja Uroša. Činjenica što je ova obrazovana žena provela životni vek na srpskom dvoru imala je širokog uticaja na obrazovanje i kulturu. Pri manastiru je osnovala prvu devojačku školu u kojoj su se obrazovale srpske plemkinje. Predanja i zapisi govore o tome da je kralj Uroš I naložio sadnju jorgovana duž obale Ibra, da bi se ulepšao predeo u čast kraljice Jelene. Time se i danas objašnjava prisustvo jorgovana u klisuri reke Ibar.
Park prirode sa svojim prirodnim i stvorenim vrednostima zadovoljio je u potpunosti kriterijume za nominovanje Parka prirode „Golija“ za Rezervat biosfere po programu MAB-a (Program „Čovek i biosfera“) tako da je deo Parka prirode „Golija“ odlukom Komisije UNESCO-a, oktobra 2001. godine proglašen za Rezervat biosfere „Golija-Studenica“ (površine 53.804 ha).
Parkom prirode upravlja JP „Srbijašume“, Šumsko gazdinstvo „Niš“, Šumska uprava „Niš-Bela Palanka“.
Područje Sićevačke klisure nalazi se u jugoistočnom delu Srbije, obuhvata delove područje opština Niš i Bela Palanka, ukupne površine 7.746 ha, od čega na području opštine Niš 5.559 ha, a 2.187 ha na području opštine Bela Palanka.
Park prirode „Sićevačka klisura“ stavljen je pod zaštitu kao područje izuzetne biološke raznovrsnosti i stanište ili boravište velikog broja endemičnih, endemoreliktnih, reliktnih i retkih vrsta biljaka i životinja, kao osobeni primer pojave i međudejstva geoloških, geomorfoloških i hidroloških procesa i kao predeo izraženih obeležja prirodne lepote i uspešnog spoja prirode, ljudskih tradicionalnih delatnosti i graditeljstva i kulturno-istorijskih spomenika.
Najatraktivniji deo klisure je grandiozni Gradištanski kanjon sa tesno sklopljenim stranama, koje najvećim delom čine vertikalne, stepenasto odsečene kamene litice. Širina kanjona pri dnu se uglavnom svodi na rečno korito Nišave. Upravo na ovim liticama se gnezdi jedan od poslednjih parova suvog orla u Srbiji. Na izlazu iz kanjona se nalazi uzvišenje Oblik. Značajno je jer se još samo na njemu i Jelašničkoj klisuri nalazi zajedničko stanište dva tercijarna relikta i balkanska endemita, srpske ramonde (Ramonda serbica) i Natalijine ramonde (Ramonda nathaliae).
Biljne vrste koje se još sreću u klisuri su žalfija (Salvia officinalis) čije je ovo najveće i najsevernije nalazište, košutica ili žutilica (Coronilla emeruss L.), submediteranska vrsta retka u Srbiji, divlji jorgovan (Syringa vulgaris), sedefče (Ryta graveolens), mečja leska (Corylus colurna), divlja višnja, itd..
Upravljanje PP „Zlatibor“ ostvaruje se preko delova preduzeća šumskih gazdinstva „Užice“ Užice i „Prijepolje“ Prijepolje.
Zlatibor je stavljen pod zaštitu da bi se očuvali geomorfološki i hidrološki fenomeni izrazito diseciranih terena, sa markantnim dolinama kanjonskog i klisurastog tipa, očuvanim ekosistemima – posebno raznovrsnom i specifičnom vegetacijom kamenjara i stena serpentinskih klisura, borovih šuma, retkih i ugroženih životinjskih vrsta, kao i izuzetno značajnog i dobro očuvanog spomeničkog i etno nasleđa.
Park prirode „Zlatibor“ nalazi se na teritoriji opština: Čajetina, Užice, Nova Varoš i Priboj, na ukupnoj površini od 41.923,26 ha.
U florističkom smislu, posebnu vrednost predstavljaju endemične i reliktne, odnosno retke i ugrožene vrste vaskularne flore. Specifičnost flore i vegetacije je pre svega uslovljena uticajem serpentinske geološke podloge, pa se na ovom području nalaze staništa brojnih retkih i ugroženih biljnih vrsta – od ukupno 1.044, 226 imaju nacionalni i međunarodni značaj, 34 vrste su u kategoriji strogo zaštićenih, a 112 taksona u kategoriji zaštićenih vrsta. Na „Preliminarnoj Crvenoj listi flore Srbije“ nalazi se 80 taksona. Najveći broj endemita spada u grupu balkanskih endemita. Prisutni su i subendemični taksoni koji se, osim na Balkanskom poluostrvu, javljaju i u susednim regionima. U flori celokupnog prostora konstatovano je 76 endemičnih taksona.
Na području planine Zlatibor dominiraju autohtone šume crnog bora i mešovite šume crnog i belog bora, koje su svrstane u prioritetna Natura 2000 staništa. Takođe, prisutne su strogo zaštićene vrste – munika (Pinus heldreichii) i zaštićene vrste klokočika (Staphylea pinnata), dren (Cornus mas), hadučka oputa (Daphne blagayana) i breza (Betula pendula).
Sa Preliminarnog spiska vrsta za Crvenu listu kičmenjaka Srbije (Vasić i sar., 1990-1991) na ovom području su od ribljih vrsta prisutne mladica, potočna pastrmka i brkica. Posebno je značajna vrsta vijunica, jer predstavlja strogo zaštićenu vrstu.
Zabeleženo je prisustvo ukupno 18 vrsta vodozemaca i gmizavaca, što čini 38,30% od ukupnog broja vrsta koje naseljavaju teritoriju Republike Srbije
Zbog velikog bogatstva i raznovrsnosti, područje Zlatibora je uvršćeno u odabrana područja za dnevne leptire (PBA-Prime Butterfly Areas) (Jakšić, 2008). Ovo odabrano područje (PBA) predstavlja stanište značajnih populacija sledećih vrsta leptira Lycaena dispar, Pseudophilotes vicrama, Scoliantides orion, Glaucopsyche alexis, Erebia medusa.
Na zaštićenom području do sada je zabeleženo prisustvo oko 154 vrste ptica, što područje Zlatibora sa punim pravom svrstava u popis područja za ptice od izuzetnog nacionalnog značaja (IBAnac-68). Na Zlatiboru živi 42% od svih do sada registrovanih vrsta u Srbiji, od toga 127 vrsta su strogo zaštićene, dok je 27 vrsta zaštićeno.
Zaštićeno područje stalno ili povremeno nastanjuje 38 vrsta sisara, što trenutno čini 40% vrsta koje su do sada na bilo koji način registrovane na teritoriji Srbije.
U ukupnoj raznovrsnosti geološke građe i geomorfoloških oblika reljefa, izdvajaju se posebne vrednosti – objekti geonasleđa kojih je na prostoru Zlatiborske visoravni evidentirano 37 i to: 17 geomorfoloških, 9 speleoloških, 3 arhitektonsko-petrološka i 8 geoloških objekata.
O hidrološkom bogatstvu i raznovrsnosti zaštićenog područja svedoči veliki broj reprezentativnih vodnih pojava: reka, jezera, vodopada, slapova i izvora. Jedno od najvrednijih područja je svakako kanjonska dolina reke Uvac sa brojnim dolinskim meandrima, čije su vode, prema postojećim indikatorima, u prvoj klasi kvaliteta. Na Listi objekata hidrološkog nasleđa Srbije, na prostoru planine Zlatibor, evidentirano je šest objekata.
Posebnu lepotu i prepoznatljivost zaštićenom području daje tradicionalan način života u starovlaškom tipu naselja, sa dvodelnom brvnarom – kolibom, kao osnovnim građevinskim oblikom. Osnovnu vrednost predstavljaju i utvrđena nepokretna kulturna dobra: Crkva brvnara u Donjoj Jablanici, Crkva brvnara u Dobroselci i Manastirski kompleks Uvac, kao i nekoliko evidentiranih dobara.
Upravljanje Parkom prirode „Radan“ se vrši preko delova preduzeća, odnosno Šumskog gazdinstva „Toplica“ – Kuršumlija i „Šuma“ Leskovac.
Park prirode „Radan“ nalazi se na teritoriji opštine Kuršumlija, Bojnik, Lebane, Medveđa i Prokuplje, ukupne površine 41.312,66 ha od čega je u državnoj svojini 17.580,33 ha (42,56%) i u privatnoj svojini 23.719,84 ha, (57,44%).
Park prirode ,,Radan“ stavljen je pod zaštitu da bi se, u interesu nauke, obrazovanja i unapređenja kulture i održivog privrednog i demografskog razvoja, očuvali izuzetna raznovrsnost divljeg biljnog i životinjskog sveta.
Flora područja Radana broji 751 biljnih vrsta iz 91 familije i 369 rodova, što predstavlja oko 10% flore Balkanskog poluostrva i oko 22% flore Srbije. Od ukupnog broja biljnih vrsta, koliko je do sada zabeleženo u flori Radana, 26 se mogu podvesti pod neku kategoriju ugroženosti.
Od prisutnih vrsta riba na prostoru Radana od značaja su potočna pastrmka (Salmotrutta), dvoprugasta uklija (Alburnoidesbipunctatus), potočna mrena (Barbusbalcanicus), krkuša (Gobiogobio), klen (Leuciscuscephalus), vijun (Cobitistaenia) i grgeč (Percafluviatilis).
Područje Radana se odlikuje relativno velikim bogatstvom ptica od 107 vrsta ili oko 30 % od ukupnog broja vrsta ptica Srbije. Poseban značaj je u prisustvu veoma retkih ili ugroženih vrsta vrsta ptica gnezdarica koje su od međunarodnog i nacionalnog značaja zaštite. Zabeleženo je 97 vrsta gnezdarica (stanarica i selica) ili 40% gnezdarica Srbije, kao što su npr. crna roda Ciconianigra, orao kliktaš Aquila pomarina, suri orao A.chrysaetos, patuljasti orao Hieraaetuspennatus, sivi soko Falcoperegrinus, prdavac Crexcrex, buljina Bubobubo, leganj Caprimulguseuropaeus, Laniussenator i dr.).
Fauna sisara ima sve karakteristike tipične faune evropskih listopadnih, mešovitih i četinarskih šuma, čini je najmanje 45 vrsta uglavnom vezane za različite tipove šumskih staništa. Takođe, što je karakteristično i za druge geografske celine u centralnom delu Srbije, na specifičnim staništima stepskog tipa, javljaju se i neki tipični stepski faunistički elementi (zec, poljska voluharica, slepo kuče, lasica). Posebno je značajan nalaz endemične vrste – makedonske voluharice (M.felteni) i šarenog tvora (V. peregusna).
Na širem prostoru Radana nalazi se više desetina objekata spomeničkog nasleđa koji su specifični po vremenu nastanka, stepenu očuvanosti i umetničkim vrednostima. Među ovim objektima su arheloško nalazište Caričin grad (Lebane), Šturac; crkvište Golubovac (Bojnik), Ivanje; ostaci crkve Ognjene Marije (Bojnik), Borince; Marino kale (Bojnik), Magaš; crkva Sv. Lazara (Kuršumlija, Prolom).
WEB prezentacija PP „Radan“ možete pogledati ovde.
